De spectaculis. Cap. 5.

VItio & crimini adseribit Iustinianus, interresse spectaculorum ludis. Et Vlpianus, in spectaculis nimiam esse corruptionem, vel deteriorem viuendi modum habere, tradit. Et idem Iustinianus, mulieres scenicas, quæ in spectaculis illis se exhibent publicis, inhonestam conuersationem & malam conditionem elegisse ait, infamesq́;. Sicuti & Iulianus Iurisc eos dicit infamia etiam notari, qui artis ludicræ pronuntiandiúe causa, in scenam prodierint. Scena autem est, vt Labeo definit, quæ ludorum faciendorum causa, quolibet loco vbi quis consistat moueaturq́ue, spectaculum sui præbiturus, posita sit in publico priuatoúe loco, vel in vico : quo tamen loco passim homines spectandi causa admittũtur. Quod Aemilius Probus dixit, Magnis, inquit, in laudibus tota fuit Græcia, victorem Olympiæ citari : in scenam verò prodire & populo esse spectaculo, nemini in eisdem gentibus suit turpitudini. Quæ omnia apud nos, scilicet Romanos, infamia partem humilia, ac ab honestate remota ponuntur. Verùm hæc non sunt absolutè intelligenda, sed cum temperamento : nam quædam sunt certamina publica, quæ non quæstus causa, sed virtutis exercentur, quorum athletæ non sunt infames. Neque enim, inquit Vlpia. Thymelici, neque Xystici, neque agitatores, neque qui aquam equis spargunt, cæteraq́;, ministeria eorum, qui certaminibus sacris ignominiosi habentur, nec designatores, quos Græci Brauectas appellant. Et Plato, Nisi fortè quis, inquit, excellenti sit ingenio præditus, nunquam vir præclarus euadet, nisi à prima pueritia in ludis honestis versetur. Budæus ludos theatrales in Scenicos, & Gymnicos diuidit : Scenicos, Agones & Dionysiacos dici, & musicos, in hisq́; esse hypocritas fabularum & aliarum personarũ actores, tragædos, comædos, mimos, pantomimos, archimimos, ethologos, etopæos. Erãt cum his & Thymelici, id est, citharœdi, psaltæ, lyristæ, tibicines, saltatores, Cheronomi, seu gesticulatores. In gymnicis ludis sunt artifices Athletæ, παλαισταὶ luctatores, δρομεῖ cursores, πυκταὶ pugiles, δισκοβόλοι discum in sublime iaculantes, ἁλτικοὶ saltus pernicitate contendentes. Et isti ludi palęstram probatam habent inter ingenuos Græcos apud Platonem passim, Ciceronem, & alios, ibi, Exercebantur iuuenes cursu, lucta, hasta, disco, pugilatu, saltu. Sed latius hæc perpendamus, vt prohibita spectacula nota sint. Spectacula exhibentur vel proponuntur publicè vel virtutis formandæ, vel ostentandæ seu comprobandæ causa, vel voluptatis, vel quæstus gratia. Formabant virtutem & robur palęstræ ludi, vt diximus, & robur modúmque pugnandi, & exercitium parabant. Erant & spectacula, in quibus formabantur ingenia ad virtutẽ literarum Academiæ, quę ideo Gymnasia dicta sunt. Erant & ibi certamina illa palęstræ, in quibus vincenti præmium proponebatur oleum ex oliua, vt ait Lucianus libro de Gymnasiis. Edidit Cæsar Caligula Lugduni ludos miscellos, & certamen græcæ latinæque facundiæ, quo certamine ferunt victos victoribus præmia contulisse, eorundem & laudem componere coactos. Eos autem, qui maximè displicuissent, scripta sua, spongia, linguaúe delere iussos, nisi ferulis obiurgari, aut flumine proximo mergi voluissent, vt ait Suetonius. Vnde Iuuenalis, magnum timorem expressurus, meminit eius.

Et Tholosæ ex more mensis Maij principio, certamen poëtatum inductum à quadam Isaura optima matrona, vbi præstantiores accipiunt præmium flores aureum, argenteum & hyacinthinum. Domitianus etiam Mineruæ deuotus, quinquatria magnificè celebrauit, in quibus certamina poëtarum, oratorum, gladiatorumq́;, singulis annis in Albano exhibebat, teste Xiphilino ex Dione. Artemisia quoq;, cùm manibus sacris Mausoli dicaret, agona, id est, certamen laudibus eius dicundis fecit, poniq́;, præmia pecuniæ, aliarumq́; rerum bonarum amplissima : ideo & has laudes decertandas feruntur venisse viri nobiles ingenio, atq; lingua præstabili, Theopompum qui vicit Theodectem & Naucritem, vt author Gellius. Lex horum certaminum apud Platonẽ hæc, Si quis aliquem secum musica, vel gymnica, vel alia quauis facultate certaturum, in certamen descendere vi prohibuerit, quisquis velit, munerum declaratoribus id significet, qui procurent, vt quilibet liber certare poßit : id si facere non potuerint, munera prohibito dentur, si prohibitor vincet, & ipsius tanquam victoris nomen in quibuscunque volet templis scribatur. Prohibenti verò nec nomen inscribere, nec victoriæ offerre insignia liceat : ac seu vincat certando, seu vincatur, illati damni crimine reus sit. Spectacula, quæ ostendendæ virtutis causa erant, honorem præmium habebant, & exiguum aliquid honoris symbolum. Apud Græcos potissimùm ex palestricis ludis celebrata quatuor in locis olim exhibita, summa laude consequẽte eum, qui in ijs vicisset, modico vel nullo commodo nummario coronam tantùm folliatam accipiebant, vnde dicti Stephanitæ, & Phyllines, coronati & folliati, vt author lulius Pollux, τοὺς μὲν οὖυ καλουμένους ἱεροὺς ἀγῶνας, ὧν τὰ ἀθλα ἐν στεφάνῳ μόνῳ, στεφανίτας ἐκάλεσαν καὶ φυλλίνας : τοὺς δʹ ὀνομαζομένους θεματικοὺς ἀργυρίτας, id est, Eorum certaminum, quæ dicuntur sacra, quorum præmia in sola corona, Stephanitas vocant , scilicet victores, Et folliatos : eos autem, qui ad id aduocantur, argyritas , id est, pecuniosos. Certamina illa : ad quæ confluebant populi vndique, sacra & præmia sic exprimit epigramma græcum,

Nomina horum Olympia, Isthmia, Pythia, Nemea. Quæ celebrauit Pindarus, explicauitq́ue eius scholiastes, & Alex. Ab Alexandro Genialium dierum. 5. cap. 8. Leonicenus lib. 1. cap. 68. De olympicis in honorem Iouis introductis, sic Strabo loquitur. Est in agro Pyseno templum ab Elide stadÿs minus trecentis absens : ante illud verò lucus vestitus olea surgit, in quo stadium iacet, Alphæus autem alluit, ex Archadia labens, & Triphyliacum intrans mare, inter occasum & meridiem. Initio quidem ex Olympÿ Iouis oraculo ingentem sibi claritatem vindicauit, eoq́, deficiente, nihilominus tamen templi fama remansit : & quantum ipsi nouimus adaucta est & celebritatis gratia, & ludorum Olympicorum causa quos sacros & corona illustres, & inter alios omnes, è quibus maximos arbitrantur. &c. Pisei primùm authoritatem cõdendi ludos hos sibi vsurparunt, quòd illis exitio fuit. Eleis sibi eosdem per Phidonem Argiuum aduocatum vsurpantibus, vt narrat Pausanias. Scribit & de stadio ab Hercule metato olympico sexcentorũ pedum Gellius, post Plutarchum, & Plinium. Nicolaus Gerbellius, ex Sophiano, Herodoto, Pausania, & aliis tradit, hæc Olympica certamina per singulos quinq; annos renouari solita, cũ maximo Græcorum concursu : agiq́; folitos hos ludos semper plena Luna, ab 11. mensis vsque ad 16. diem, qua præmia & corona victoribus concedebantur. Tantáq́; fuit Olympiorum veneratio, vt posteà per Olympiades lustrales cæperint anni numerari, ab anno à Troia capta à Græcis 406. anno tertio regni Labdon regis Hebræorum, regnante apud Assyrios Tantane : apud Aegyptios, Thoo : expletis à mũdi principio quatuor millibus decem & octo : à diluuio, 477. à natiuitate Nini regis Assyriorum, annis 85. à natiuitate Mosis, 305. vt author Eutropius. In hoc certamine lex erat, vt nemo coronaretur, nisi in quemcunque in medium prodenutem, sine discrimine & electione congrederetur : non enim licebat eligere eum, cum quo victurus certaret, teste Plutarcho. Tanta autem laus istius victoriæ & coronæ oleagineæ, vt eam non dubitet Cicero æquare Romanis triumphis. Isthmia certamina, ab Isthmo, qui angusta portio terræ est inter Aegeum, & Ionium mare, non longè à Corintho in Peloponesso ibi ludus hic primùm in honorem Neptuni celebratus, à Iasone primùm, cùm ex Colchi periculis in patriam remearet : quia ibi Neptunus fanum habebat præclarissimum, vt ait Pomponius Mela, quòd erat luco pinearum arborum circumclusum, vt notat Strabo. Fuit & in honorem celebratus Melicertus, quem Polemonem nominarunt, de quibus latè Pausanias, Hyginius, Ouidius, Scholiastes Apollonij. Etsi Plutarchus referat Isthmorum ludorum inuentionem ad Theseum, cosque ad æmulationem Herculis, qui Olympicos instituerat, primum introduxisse tradat. Scriptum & ab aliis Sypolum Corinthiorum regem eos instituisse, cùm ibi Melicertem puerum eo loco deuectum à Delphine inuenisset, & eum sepelisset. Quod & tradit Statius, & Pausanias. Quod & verum est. At quod de Theseo fertur, intelligi debet, Theseum ludos intermissos ob latronum pericula sublatis latronibus, redintegrasse. Num autem quinquennio renouarentur ludi isti, dubium est, id asserentibus Solino, & Pompo. Mela : Pindaro autem, tertio quoque anno tantùm, vocante & eo trietericam illius anni victimam. Illius certaminis præmium, corona primùm apij, deinceps ex pinu, propterea quòd infrugifera maris instar arbor sit, vt aiunt scholia Pindari. Certamina Pythia introducta in memoriam Apollinis, qui serpentem veneno maximè nocentem interemit, vt ait Ouidius. Alij ab Eurilocho Thessalo, Amphyctionum duce, debellatis Cyrrhæis instituta ferunt, in honorem Apollinis. Principio nouem annotũ spatio agebantur Pythia, posteà ad quinquennale tempus redacta. Esculea primùm corona, deinde laurea, pro præmio data Nemea certamina originem habuerunt à certamine funebri instituto per septem duces Argiuorum, in honorem Archemori filij sacerdotis Lycurgi, occisi à serpente. Hi enim pergentes in Lemnum Thraciæ, vt opem ferrent Polynici contra Thebanos, siti pressi petierunt ab Hypsiphyle Lemnia muliere, vt aquam in illa regione potui aptam ostenderet, quibus obsequens vt ostenderet, Archemorum puerum cuius nutrix erat, in quodam loco reposuit, donec rediret, quem mora pẽdente serpens quidã suffocauit : quo reperto occiso, proci in eius memoriã ludos instituerunt, in Nemea sylua, cõsolantes Hypsiphylem, quorũ præsides luctuosis vestibus induebãtur. Hos posteà tamẽ ludos, in meliorem statũ Hercules renouauit, deuicto leone Nemeo, vt notat scholiastes in Pindarũ. Renouabantur autẽ post très annos singulos. Erant alij ludi Romæ theatrales, Circenses, Equestres, seculares, in quibus exhibebãtur spectacula Comædiarũ, Tragædiarum, agitatorum equorũ, & aliarũ rerum ad delectandũ populũ, vt decursio equorũ Troiæ, venatio Africana : ad voluptatem, & mimorũ, & satyrorũ, & meretricum floraliũ nudationes, & alia id genus. Et ad voluptatẽ populi permissos fuisse ludos potissimùm gymnicos, testãtur adhuc leges. Erant & Megalenses qui & Taurij, Compitalicij, Iuuenales, Honorarij, Militares, & alij, de quibus Valer. Maximus. Exhibebantur & gladiatoria munera, pugilum crudelia spectacula, ex quibus primùm at morum tractandorum meditationem à P. Rutilio consule C. Malli collega militibus traditã, scribit Valerius Maximus. Is enim ex ludo C. Aurelij Scauri, doctioribus gladiatorum accersitis, vitandi atque inferendi ictus, subtiliorum rationem legibus ingenerauit, virtutemq́ue arti, & rursus artem virtuti miscuit : vt illa huius impetu fortior, hæc illius scientia cautior fieret. Horum distinctione habita, quid de prohibitione spectaculorũ traditũ sit audiamus, & cõsideremus res ipsas propositas in spectaculis primùm, deinc personas, tertiò modum & tempus. In primis turpia, ludicra, mimica, histrionica, derisoria, satyrica, ioculatoria, magica, præstigia, indigna sunt quæ ab homine sanæmentis fiant vel fieri inspiciantur : qui enim illis assistunt, videntur socij & participes sceleris, authoresq́; quod comprobent. Proinde pœna eadem, & nota digni. Histriones autem, qui artem illam exercent, vt potè impœnitentes, à sacrosancta corporis dominici communione pelluntur. Et filius qui se inter arenarios vel mimos sociauerit, & in hac arte seu professione perseuerauerit inuitis parentibus, qui eius professionis non sunt, potest exhæredari. In Agathensi concilio, præsbyteris, diaconibus, subdiaconibus, & aliis clericis, quibus licentia ducendi vxores non est, interdicitur, ne aliarum nuptiarum cõuiuiis intersint, ne his cætibus misceantur, vbi amatoria cantãtur, & turpia aut obscæni motus corporum, choreis & saltibus efferuntur : ne auditus & obtuitus sacris ministeriis deputati, turpium spectaculorum, atque verborum contagione polluantur. Et rursum in concilio Laodicensi, Non oportet ministros altarus, vel quoslibet clericos spectaculis aliquibus, qui aut in nuptÿs aut in cœnis exhibentur interesse, sed antequam thymelici ingrediantur, surgere eos de conuiuio & abire debere. Nam & illis ab omnibus spectaculis cauendum esse dicitur. Quod & reliquis Christianis obseruãdum vult D. Bernardus, Caterùm, inquit, vana spectacula rogo quid corpori præstant, qui dúe animæ conferre videntur ? aut certè nihil in homine, cui curiositas prosit, inuenies : friuola prorsus & inanis & nugatoria cõsolatio, & nescio quid durius illi imprecer, quàm vt semper habeat quid requirat, qui inuidæ quietis pacẽ fugitans, curiosa inquietudine delectetur. Et Basilius Magnus, Oportet, nec oculos spectaculis, nec vanis præstigiatorum ostentaculis tradere, nec per aures corruptricem animarum melodiam audire. Hoc enim musica genus, seruitutis & ignobilitatis fructus parere præterea libidinum aculeos acuere solet. Meminit Plinius Iunior, iudicij in hac re obseruandi. Gymnicus, inquit, agon apud Viennenses ex cuiusdam testamento celebrabatur, hũc Trebonius Rufinus in duumuiratu tollendũ abolendumúe curauerat : cúmq; negaretur ex authoritate publica fecisse, cumq́; restitui hæredes postulassent, egit ipse causam suam apud Traianum imperatorem, Cato Plinio (loquente) in consilium assumpto. Dicebat eas potißimùm liberalitates priuatorum hominum, esse omni reipub. valdè suspectas, quæ ciuitati nullum ornatum, nullam vtilitatem, plebi solam dumtaxat voluptatem ac delectationẽ adferant. Atque tandem, ne otio torpescerent Viẽnenses, placuit agona tolli. D. Chrysostom abducit ab spectaculis, & ea exprobat, tomo i. omilia de Dauide & Saule, quæ incipit, Equidẽ arbitror multos. &c. . Multa quoq; in ea adfert Clemẽs Alexãdrinus, cuius & hæc verba. Prohibeantur spectacula & acroamata, quænequitia, verbisq́; obscænis temerè profusis vana sunt. Quod enim turpe factũ nõ ostẽditur in theatris ? Quod aut impudens verbũ non proferunt qui risum mouens scurræ, & histriones ? Qui autẽ ex vitio, quod in se est, delectationem aliquã acceperunt, euidẽtes domi imagines imprimunt : Contrà autẽ, qui his demulceri & affici ne queũt, in ignauis voluptatibus minimè prolabentur. Si dixerint autẽ pro ludo recipi spectacula, ad recreandos animos, dicemus non sapere ciuitates, quibus ludus pro re seria habetur : neque enim ludi sunt inanis gloriæ cupiditates, quæ ad afficiendum morte adeo sunt immisericordes. Sed neque varia studia & inconsiderate ambitiones, & præteres suarum facultatum impensa, neq; verò quæ his de causis excitantur seditiones amplius ludi sunt : vano enim studio nunquam emendum est otium. Neque qui sapit id quod est incundum, ei quod est melius prætulerit. Neque te excuses, quòd non omnes philosophemur : cur omnes itaque Christiani, cur credidisti ? &c. Tertullianus, Itaque, inquit, circa voluptates spectaculorum infamata conditio natura est, ab iis qui natura quidem omnia sentiunt, ex quibus spectacula instruuntur, scientia autem deficiunt. Illud quoque intellige, omnia à diabolo esse mutuata. Et Plinius, Christianè & verè sensit dum ait, Spectacula edita effusasq́; opes, aut operum magnificentiam enumerare luxuriæ fanentis est. Neque esse Christiani, interesse spectaculis, D. etiam Hieronymus docet, de Hilarione loquens. Credens, inquit, in dominum Iesum non circi furoribus, non arenæ sanguine, non theatri luxuria delectabatur, sed tota illi voluntas erat in congregatione ecclesiæ. Neque quidem apud Lacedæmonas spectacula antiquitus permissa comœdiarum, vel tragœdiarum, nec mulieribus permissum eo pergere, dum fuerunt permissa, vt author Plutarchus : quamuis posteà degenerante in luxuriam natura permissum fuerit, nec esset Lacædæmone tam nobilis vidua, quæ non ad scenam iret mercede conducta. Quod abominabantur Romani, vt vtriusque testis Aemilius Probus. Tanta fuit etiam disciplina Massiliensium, vt nullum aditum iuuentuti in scenam vel theatrum darent : quòd essent morum corruptela, ne per obscænos motus iuuenes impudicitia lasciuirent. Docet & spectacula esse nocentia moribus abundè Cœlius Rhodiginus. Tiberius Cæsar histriones Roma exturbauit, arteq́; ea interdixit, quia & mulieres ignominia afficerentur & turbas darent : quos tamen in vrbem post mortem eius reuocauit Caius Caligula. Inter iustas causas, ob quas vir vxorem repudiauerat, illa est, si circensibus vel theatralibus ludis vel arenarum spectaculis, in illis locis, in quibus hæc assolent celebrari, marito prohibente fuisset. Sic P. Sempronius Sophus coniugem repudij nota affecit, nihil aliud, quàm se ignorante ludos ausam spectare. Sicut & Octauius Augustus tandem muliebrem sexum omnem ab spectaculis athletarum submouit. D. Augustinus super Ioannem par. 2. donare histrionibus immane dicitur peccatum, quòd ea datione laudetur peccator in desideriis suis. In synodo Constantinopolitana sexta in Trullo, sic etiam statutum. Prohibet omnimo hac sancta synodus universalis eos, qui dicuntur, mimos, & eorum spectacula. Deinde venationum quoque spectationes, easq́; quæ fiunt in scena saltationes perfici. Qui secus fecerit, si sit clericus, deponatur : si laicus, segregetur. Sed dicet aliquis, cur tanta hîc in explicando iure ciuili conseris, quæ ad ecclesiastem potius pertinere videntur, quàm ad iurisconsultum ? Certè huic respondeo, ad politicos magistratus hæc maximè pertinere, & vt ad corrigendos inueteratos corruptos mores moneantur, & agnoscant è repub. esse, spectacula ista ioculatorum tolli, qui quæstuaria arte exhauriunt ciuitatum pecunias sensim, & veluti à voluptate sopitis ciuibus extorquent, otia stabiliunt, infinita propè delicta inseminant : imò, quod valdè deflendum, cultum diuinum minuunt & tollunt. Etenim festiuis diebus sua ludicra venditant, quo tempore sacris negotiis danda est opera. Audiant D. Chrysostomum excaudescentem in populum, quòd tempore sacro ad spectacula, & cursus equorum, & tempore quadragesimalis ieiunij, iuisset. Sed dices, inquit, quale peccatum est videre equos currentes ? Si volueru omnia prudenter discere, qua ibi fiunt inuenies : inuenies nihil absque sathanica operatione fieri. Non enim videntur soli equi currentes, sed & clamores, & blasphemiæ, & multi intempestini sermones audiuntur, mulieres prostitutæ in medium prodeunt & spectantur, molles & effœminati. Item aliud anima damnum, cùm inutilia, & ea quæ anima nihil conducant, ibi conspiciuntur, & mulieres impudica, tempus dilapidamus, & quæ non oportet loqui, loquimur. &c. Statutum & in concilio Carthaginensi 4. Qui die solemni, prætermisso ecclesiæ conuentu, ad spectacula ierit, excommunicetur. Hæc & cura antiquitus Romanorum magistratuum, castigatio in histriones, vt ex Suetonio constat. Marcellus quoque ex responsis Menandri tradit, militem qui attem ludicram fecisset, capite puniendum esse. Statuit & Bonifacius 8. clericos mimos, quos vocant Galli ioculatores goliardos, & Tusci bufones, per annum ignominiosam illam artem exercentes, vel breuiori tempore moniti si non resipuerint, carere omni priuilegio clericali. Multò magis gladiatoria illa crudelitatis plena abominanda sunt spectacula, quæ antiquitus voluptati erant, ad efferandos & veluti ad concitandos in necem animos, pugnantibus in arena nudis athletis. Sicuti & P. Dolabella censuit spectaculum gladiatorum per omnes annos celebrandũ, pecunia eorum, qui quæsturam adipiscerentur, authore Tacito. Iulius quoque Capitolinus, morem Romanorum fuisse tradit, vt munus gladiatorium & venatus darent. Dicere autem multos hanc deuotionem contra hostes factam, vt ciuium sanguine litato, specie pugnarum, se Nemesis, id est, vis quædam fortunæ satiaret. Alios tamen literis tradidisse, ituros ad bellum Romanos, debuisse primùm pugnas videre & vulnera, & ferrum, & nudas inter se cohortes, ne dimicantes in bello armatos hostes timerent, aut sanguinem perhorrescerent. Cruentum & illud spectaculum, quod ludum venatorium exhibebat, quo cum bestiis depugnabatur, ad quem damnati serui pœnæ efficiebantur, & damnabantur etiam, vt laniarentur â bestiis, ad bestias. Hæc Constantinus Cæsar sustulit. Otho autem refert, Arcadio & Honorio imperantibus, sedente Romæ Damaso summo pontifice, ab Oriente venisse Dirimachium quendam monachum, qui cùm spectaculo gladiatorio vidisset populum Romanum operam dare, & huiusmodi lætitiæ genus, seu dirum inhumanumq́; abominaretur, Tribunitia quadam facundia pluribus verbis cum populo egisse, vt lanistas vrbe pelleret, & ab eorum spectatione abstinerent : verùm nihil obtinuisse, & intempestiuam sapientiuam illam populum non tulisse, sed lapidibus declamantem obtuisse. Qua de causa iratos Cæsares, in numerum diuorum relato Dirimachio, lege sanxerunt, ne gladiatores vsquam essent, & corum cruenta spectacula penitus è repub. Tollerentur. Consentit historiæ narrationi Nicephorus Calistus, atque Theoderitus : attamen non Dirimachium, sed Thelemachum esse dicunt monachum, & ab Honorio Romæ legem hanc conditam testantur. Scribunt quoque Nicephorus, & Sozomenus Constantinum Magnum deuicto Licinio, spectaculum singulari certamine decertantium gladiatorum Romæ frequentari solitum, prohibuisse. Exprobrat Græcis, & maximè detestatur Tatianus, Iustini martyris discipulus, quòd pascerentur aspectu spectaculorum gladiatorum, quòdq́; ita mente essent anthropophagi, emerent nutrirentúe seruos vt occiderentur in spectaculo, coronarentur homicidæ athletæ ab agonotheta & munerario. Nam lanistæ familiam gladiatorum domi alebant, instruebantq́ue, ex mancipiis redemptis constantem : inter quas erant Rhetiarij, Secutores, Mirmillones, Hoppolomachi, Thraces, quorum aliquot interdum paria producebantur in spectaculis. Detestatur hoc spectaculum Petrarcha se vidisse Neapoli, neque fidendum ei ciuitati admonet, in qua hominem innoxium hoc gladiatorio certamine, ludus est : versuq́; Virgilij vtitur,

Ad gladiatoria certamina & spectacula pertinent monomachiæ, & concursus hastatorum, quem vocant Ioustes, seu torneamenta, ex quibus cædes vt plerumque tragœdiam perficiunt. Vnde meritò & hæc certamina & spectacula sublata sunt, & improbata à summis pontificibus, & in his vulneratis, conceditur quidem pœnitentia, decedentibus autem in his, negatur sepultura. Et clericus in duello pugnans deponitur. Sed de duello, quod non voluptatis causa, sed vel purgationis seu iudicij causa committebatur, dicemus Deo fauente in iudiciis.